1. ติณกฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[124] อุปสคฺโค สมาสวิสเย สสาธนํ กิริยํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘ญาเณน อนุคนฺตฺวาปี’’ติฯ วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ตโต ภิยฺโยปิ อนุคนฺตฺวา อนมตคฺโค เอว สํสาโรฯ อคฺค-สทฺโท อิธ มริยาทวจโน, อนุทฺเทสิกญฺเจตํ วจนนฺติ อาห ‘‘อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิโก’’ติฯ อญฺญถา อนฺติมภวิกปริจฺฉินฺนกตวิมุตฺติปริปาจนียธมฺมาทีนํ วเสน อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิ น สกฺกา วตฺตุํฯ สํสรณํ สํสาโรฯ ปจฺฉิมาปิ น ปญฺญายติ อนฺธพาลานํ วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ภควา ‘‘ทีโฆ พาลาน สํสาโร’’ติ (ธ. ป. 60)ฯ เวมชฺเฌเยว ปน สตฺตา สํสรนฺติ ปุพฺพาปรโกฏีนํ อลพฺภนียตฺตาฯ อตฺโถ ปริตฺโต โหติ ยถาภูตาวโพธาภาวโตฯ พุทฺธสมเยติ สาสเนติ อตฺโถฯ อตฺโถ มหา ยถาภูตาวโพธิสมฺภวโต, อตฺถสฺส วิปุลตาย ตํสทิสา อุปมา นตฺถีติ ปริตฺตํเยว อุปมํ อาหรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ปาฬิยํ หี’’ติอาทินา สมตฺเถติฯ มาตุ มาตโรติ มาตุ มาตามหิโยฯ ตสฺเสวาติ ทุกฺขสฺเสวฯ ติพฺพนฺติ ทุกฺขปริยาโยติฯ

ติณกฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปถวีสุตฺตวณฺณนา

[125] มหาปถวินฺติ อวิเสเสน อนวเสสปริยาทายินีติ อาห ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺต’’นฺติฯ ปริกปฺปวจนญฺเจตํฯ

ปถวีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อสฺสุสุตฺตวณฺณนา

[126] กนฺทนํ สสทฺทํ, โรทนํ ปน เกวลเมวาติ อาห ‘‘กนฺทนฺตานนฺติ สสทฺทํ รุทมานาน’’นฺติฯ ปวตฺตนฺติ สนฺทนวเสน ปวตฺตํฯ ‘‘สิเนรุรสฺมีหิ ปริจฺฉินฺเนสู’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สิเนรุสฺสา’’ติอาทิมาหฯ มณิมยนฺติ อินฺทนีลมณิมยํฯ สิเนรุสฺส ปุพฺพทกฺขิณโกณสมปเทสา ‘‘ปุพฺพทกฺขิณปสฺสา’’ติ อธิปฺเปตาฯ เตหิ นิกฺขนฺตรชตรสฺมิโย อินฺทนีลรสฺมิโย จ เอกโต หุตฺวาฯ ตาสํ รสฺมีนํ อนฺตเรสูติ ตาสํ จตูหิ โกเณหิ นิกฺขนฺตรสฺมีนํ จตูสุ อนฺตเรสุฯ จตฺตาโรติ ทกฺขิณาทิเภทา จตฺตาโร มหาสมุทฺทา โหนฺติฯ วิอสนนฺติ วิเสเสน เขปนํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วินาโสติ อตฺโถ’’ติฯ

อสฺสุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ขีรสุตฺตวณฺณนา

[127] มาตุถญฺญนฺติ ปีตํ มาตุยา ถนโต นิพฺพตฺตขีรํ พหุตรนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ขีรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปพฺพตสุตฺตวณฺณนา

[128] ‘‘อนมตคฺคสฺส สํสารสฺส ทีฆตมตฺตา น สุกรํ นสุกร’’นฺติ อฏฺฐกถาปาโฐฯ กถํ นจฺฉินฺทตีติ กถํ น ปริโยสาเปติ, กายจิปิ คหณตายาติ อธิปฺปาโยฯ ตโย กปฺปาสํสูติ ตโย เอกกปฺปาสํสูฯ เยหิ นํ ผุฏฺฐํ, ตโตปิ สุขุมตรํ สาสปมตฺตํ ขีเยยฺย ปพฺพตํ สพฺพภาเคหิ อติจิรเวลํ ปริมชฺชนฺเตฯ

ปพฺพตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สาสปสุตฺตวณฺณนา

[129] นครนฺติ นครสงฺเขเปน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺโต ปน สพฺพโส วิจิตฺตสาสเปหิ เอว ปุณฺณํ, เอวํ จุณฺณิกาพทฺธํฯ เตนาห ‘‘น ปน…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ

สาสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สาวกสุตฺตวณฺณนา

[130] ตสฺส ฐิตฏฺฐานโตติ ภิกฺขุโน อนุสฺสริตฺวา ฐิตฏฺฐานโต, เตน อนุสฺสริตสฺส สตสหสฺสกปฺปสฺส อนนฺตรกปฺปโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ จตฺตาโรปิ ภิกฺขู อภิญฺญาลาภิโนฯ จตฺตาริ กปฺปสตสหสฺสานิ ทิวเส ทิวเส อนุสฺสเรยฺยุนฺติ ปริกปฺปนวเสน วทนฺติฯ

สาวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. คงฺคาสุตฺตวณฺณนา

[131] เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เอตสฺมิํ ปภวสมุทฺทปเทสปริจฺฉินฺเน อายามโต ปญฺจโยชนสติเก อติเรกโยชนสติเก วา ฐาเนฯ

คงฺคาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[132] นวเม ขิตฺโตติ ปุนปฺปุนํ ขิตฺโตฯ เอกวารญฺหิ ขิตฺโต มูลาทีสุ เอเกเนว นิปเตยฺยฯ ตถา สติ อธิปฺเปโต ปาตสฺส อนิยโม น นิทสฺสิโต สิยาฯ ตตฺถ จ ธมฺมํ สุณนฺตา ภิกฺขู มนุสฺสโลเก, เต สนฺธาย ‘‘อสฺมา โลกา’’ติ อาห, ตทญฺญํ สนฺธาย ‘‘ปรโลก’’นฺติฯ ตสฺส ตสฺส วา ปุคฺคลสฺส ยถาธิปฺเปโต อยํ โลโก, ตทญฺโญ ปรโลโกฯ

ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา

[133] สมฏฺฐิกาโลติ สเมน อากาเรน ลทฺธพฺพอฏฺฐิกาโลฯ คิริปริกฺเขเปติ ปญฺจหิ คิรีหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘คิริปริกฺเขโป’’ติ ลทฺธนาเม ราชคเหฯ

ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. ทุคฺคตสุตฺตวณฺณนา

[134] ทุคฺคตนฺติ กิจฺฉชีวิกตฺตา สพฺพถา ทุกฺขํ คตํ อุปคตํฯ ตถาภูโต ปน ทลิทฺโท วราโก นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทลิทฺทํ กปณ’’นฺติฯ หตฺถปาเทหีติ นิทสฺสนมตฺตํ, อญฺเญหิปิ สรีราวยเวหิ ทุสฺสณฺฐาเนหิ อุเปโต ทุรุเปโต เอวาติฯ

ทุคฺคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุขิตสุตฺตวณฺณนา

[135] สุขิตนฺติ สญฺชาตสุขํฯ เตนาห ‘‘สุขสมปฺปิต’’นฺติอาทิฯ สุสชฺชิตนฺติ สุขุมุปกรเณหิ สพฺพถา สชฺชิตํฯ

สุขิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติํสมตฺตสุตฺตวณฺณนา

[136] ธุตงฺคสมาทานวเสน, น อรญฺญวาสาทิมตฺเตนฯ สสํโยชนา สพฺพโส สํโยชนานํ อปฺปหีนตฺตา, น ปุถุชฺชนภาวโตฯ เอเกกวณฺณกาโลว คเหตพฺโพติ เอเตน มหิํสาทีนํ รสฺสทีฆปิงฺคลาทีสุ เอเกกาเนว คเหตฺวา ทสฺเสติฯ

ติํสมตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-9. มาตุสุตฺตาทิวณฺณนา

[137-142] ลิงฺคนิยเมน เจว จกฺกวาฬนิยเมน จาติ ‘‘ปุริสานญฺหิ มาตุคามกาโล, มาตุคามานญฺจ ปุริสกาโล’’ติ ยถา สตฺตสนฺตาเน ลิงฺคนิยโม นตฺถิ, เอวํ กทาจิ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺตนฺติ, กทาจิ อญฺญตรสฺมินฺติ จกฺกวาฬนิยโมปิ นตฺถิฯ เอวเมว ฐิเต

จกฺกวาเฬ มาตุคามกาเล นมาตาภูตปุพฺโพ นตฺถีติอาทินา ลิงฺคนิยเมน จกฺกวาฬนิยโม จ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘เตสู’’ติอาทิฯ

มาตุสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เวปุลฺลปพฺพตสุตฺตวณฺณนา

[143] เอกํ อปทานํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ ‘‘เอวํ สํเวคํ ชเนตฺวา ภิกฺขู วิเสสํ ปาเปสฺสามี’’ติฯ จตูเหน อาโรหนฺติ จตุโยชนุพฺเพธตฺตาฯ ทฺวินฺนํ พุทฺธานนฺติ กกุสนฺธสฺส โกณาคมนสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํฯ ‘‘ติวรา โรหิตสฺสา สุปฺปิยา’’ติ มนุสฺสานํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล สมญฺญา ตตฺถ เทสนามวเสน ชาตาติ เวทิตพฺพา, ยถา เอตรหิ มาคธาติฯ

ปุน วสฺสสตนฺติ ปฐมวสฺสสตโต อุปริวสฺสสตํ ชีวนโก นาม มนุสฺโส นตฺถิฯ ปริหีนสทิสํ กตํ เทสนายฯ วฑฺฒิตฺวาติ ทสวสฺสายุกภาวโต ปฏฺฐาย ยาว อสงฺเขฺยยฺยายุกภาวา วฑฺฒิตฺวาฯ ‘‘ปริหีน’’นฺติ วตฺวา ตํ ปริหีนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ ยํ อายุปฺปมาเณสูติ ยตฺตกํ อายุปฺปมาเณสูติฯ

เวปุลฺลปพฺพตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

อนมตคฺคสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ